නවම් පෝ දිනයේ සිදු වූ වැදගත්ම සිදු වීම ප්‍රථම මහා සංඝ සන්නිපාතයයි. එහෙත් අද නවම් මස සමගම කියවෙන උත්සවය කොළඹ හුණුපිටිය ගංගාරාමයේ නවම් මහ පෙරහැරයි. මේ වසරේත් නවම් පෙරහැර පෙබරවාරි 24, 25 දින වල හෙවත් නවම් මස පුර තුදුස්වක හා පසළොස්වක දින වල වීථි සංචාරය කෙරේ. මේ හැරුණු කොට බොහෝ වැදගත් කටයුතු මේ මාසය තුල සිදු වී ඇත.
මේ පෙළහර ගැන ඇසු ජනයා මහ මග පුරා පිරී පැමිණෙමින්, ඉස්සි ඉස්සී බලමින්, දුර්වලයන් පෙරළා දමමින් බුදුරදුන් සහ පිරිවර දකින්නට පෙළ ගැසුනහ. මේ හේතුවෙන් බිම්බිසාර රජ මාළිගයට යන මග ඇහිරී ගියේය. මෙය දුටු සක්දෙව් රජ උතුම් තරුණයෙකුගේ වෙසක් මවාගෙන සෙනග ඈත් මෑත් කරමින් බුදුරදුන්ට වඩිනට මග හෙළි-පෙහෙළි කළහ. සක්දෙව් රජුගේ උදව්වෙන් රජගෙට වැඩම කළ බුදුරජු සහ සඟ පිරිස බිම්බිසාර රජු විසින් සැපයුණු රාජ භෝජනය සහිත දානය පිළිගත්හ.
දානය අවසන් කළ බුදුරජාණන් වහන්සේ වෙත එළඹි බිම්බිසාර මහ රජාණෝ බුදුරදුන්ට වාසය පිණිස සුදුසු තැනක් ගැන සිතන්නේ වේළුවනය නම් නගරයට ඉතා දුරත් නොවෙයි, ඉතා ලඟත් නොවෙයි. මිනිස් සමුහයාගේ ගැවසිම් සහ ඝෝෂාවෙන් තොරයි, සංඝයාට හිත පිණිස පවතී යැයි සිතා බුදුරදුන් වෙත පැමිණ රන් කෙණ්ඩියෙන් පැන් වත් කර වේළුවනය පිළිගැන්වුහ. මේ ප්‍රථම ආරාම පූජාවයි. මහ පොළොව කම්පා කරමින් පිළිගත් මේ ආරාම පූජාවට දැන් දෙදහස් හයසිය වසරක් ඉකුත් විය. වේළුවනය පිළිගත් බුදුරජාණන්වහන්සේ "අනුජානාමි භික්ඛවේ ..." ආදී වශයෙන් දේශනා කරමින් ආරාම පිළිගැනීම අනුදැන වදාළහ.
මෙකළ මහත් පිරිවර සහ සත්කාර සහිතව සංජය නම් පරිබ්‍රජාකයෙක් රජගහ නුවර වීසි. මුන්ගේ උපතිස්ස, කෝලිත නම් මහත් නුවණැති සව්වන් දෙදෙනෙක් ඇත්තාහ. සංජය පිරිවැජියාගේ දහම පරතෙරට උගත් ඔවුහු එහි හරයක් නැති බැව් දැනගෙන "අප දෙදෙනාගෙන් කෙනෙක් විමුක්ති මාර්ගයට පිළිපන් දහමක් ගැන දැන ගතහොත් අනිකාටද දැන්විය යුතු" යැයි කතිකා කරගෙන වෙසෙයි. උන්ගෙන් උපතිස්ස නම් පිරිවැජියා දිනක් පස්වග මහණුන්ගෙන් එක නමක් වන අස්සජි තෙරුන් වහන්සේ දැක උන් වහන්සේගෙන් සතරපද ගාථාවක් අසා සෝවාන් වූහ. තම මිතුරු කෝලිත පිරිවැජියාටද ඒ ගාථාව දෙසා ඔහුද සෝවාන් කරගෙන සංජය පිරිවැජියාගේ අතවැසි දෙසිය පනසක් පිරිවර සමග බුදුරදුන් වහන්සේ සොයා වේළුවනය වෙත පැමිණියහ. ඔවුන් දෙදෙනා එනු දුරදීම දුටු බුදුරජාණන්වහන්සේ මහණෙනි මාගේ අගසව් දෙනම පැමිණෙන්නේ යැයි තමන් වහන්සේ සමග සිටි ස්වාමින් වහන්සේලා අමතා වදාළහ.
එසේ පැමිණි ඒ දෙදෙනා බුදුරජාණන් වහන්සේ වෙතින් ඒහිභික්‍ෂු භාවයෙන් පැවිද්ද ලබා ගත්හ. පැවිද්ද ලබා ගත් කෝලිත තෙරුන් වහන්සේ සතියක් ඇවෑමෙන් බවුන් වඩා සිව්පිලිසිඹියා පත් මහරහත් භාවයට පත් වූහ. උපතිස්ස තෙරුන් අඩමසක් ඇවෑමෙන් එසේම මහරහත් බැව් ලබා ගත්හ. සම්බුද්ධත්වයෙන් නවමසක් සපිරෙන නවම් පුර පසළොස්වක පෝ දින ප්‍රථම සංඝ සන්නිපාතය අභිමුවේදී බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් උපතිස්ස කෝලිත දෙදෙනා වහන්සේ ස්වකිය අග්‍රශ්‍රාවක ස්ථානයේ තබා වදාළහ. මේ ප්‍රථම සංඝ සන්නිපාතයට දෙදහස් හයසිය වසක් සපිරෙන්නේ මේ උතුම් නවම් පුර පසළොස්වක දිනටයි.
මීට අමතරව බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් සංඝයා අමතා ඕවාද ප්‍රතිමොක්ෂය දෙසීම හා චාපාල චෙතියස්ථානයේ සිට සියළු ලෝවැසියා වෙත සංස්කාරයන්ගේ අනිත්‍ය බව පසක් කරමින් මහ පොලෝ ගුගුරවමින් ආයුසංස්කාරය හැරීමද සිදු වුයේ නවම් පෝ දින වලයි.
